Matteus 5
Matt 5:1–48, bekend as die Bergrede, bevat Jesus se onderrig oor die koninkryk van die hemel, waarin Hy ‘n nuwe etiek en moraliteit voorstel. Hy beklemtoon innerlike gesag en die transformasie van die hart as die ware bron van regverdigheid, wat verder oorgaan tot die hoogste standaarde van die Wet.
1. KONTEKSTUELE AGTERGROND
Voorafgaande perikoop:
Die Bergrede sluit aan by Matt 4:23–25, waar Jesus sy bediening begin deur genesings, prediking en verlossing. Hierdie oorgang beklemtoon ‘n skerp verskuiwing van tradisionele wetlike interpretasies na ‘n diep innerlike etiek.
Inleiding tot volgende perikoop:
Die Bergrede berei die gehoor voor op verdere onderrig in Matt 6–7, waarin praktiese toepassings verder uitgewerk word, wat die beginsels van die koninkryk onderbou.
Uniekheid:
Hierdie perikoop is uniek omdat dit nie net die uiterlike gedrag reguleer nie, maar die interne houding en motiewe van die mens beklemtoon, wat ‘n radikale herinterpretasie van die Wet voorstel.
Konteks:
Die breër konteks van die Bergrede, binne die Bybelse narratief van Jesus se bediening, help ons verstaan dat Hy nie net ‘n morele leermeester was nie, maar die beliggaamde koninkryk van die hemel wat ‘n omwenteling in die menslike verhouding tot God inhou.
2. STRUKTURELE OPBOU VAN DIE PERIKOOP
Makrostruktuur:
Die perikoop kan verdeel word in vier hoofdele:
- Die Saligspreke (vv. 1–12)
- Die vervulling van die Wet (vv. 13–20)
- Die Etiese Onderrig (vv. 21–48)
- Afsluitende Waarskuwings en Vergelykings
Vers-vir-vers eksegetiese ontleding en verduideliking:
- Vers 1–2: Jesus klim op ‘n berg en begin om die skare, sittende lering te gee. Dit simboliseer dat Hy, as ‘n nuwe Moses, die grondbeginsels van die koninkryk openbaar.
- Vers 3–12 (Die Saligspreke): Hier bied Jesus ‘n reeks seënformules wat nie net uiterlike belonings beskryf nie, maar ‘n interne gesag en geestelike salwing; byvoorbeeld, “Salig is die arms van gees” dui op die afhanklikheid van God se genade.
- Vers 13–16 (Die vervulling van die Wet): Jesus verduidelik die simboliek van die gelowige as die sout van die aarde en die lig van die wêreld. Hierdie metafore beklemtoon die rol van individue om die Goddelike waarheid in hul daaglikse lewe te weerspieël.
- Vers 17–20: Jesus verduidelik dat Hy gekom het om die Wet en die Profete te vervul, nie om dit af te skaf nie. Hierdie verklaring plaas ‘n nuwe interpretatiewe raamwerk voor wat die geestelike gehalte van die Wet beklemtoon.
- Vers 21–26: Die onderrig oor woede en versoek tot versoening dui op die innerlike oorweging van die Wet, wat verder gaan as die blote handeling van moord.
- Vers 27–30: Hierdie gedeelte bespreek die intensiteit van die verbod teen begeerte en overspel, deur ‘n hiperboliese aansporing om oë en hande af te sny as ‘n simbool van innerlike reinheid.
- Vers 31–32: Jesus gee ‘n nuwe interpretasie oor egskeiding wat die reg op afsondering, in plaas van verwerping, beklemtoon.
- Vers 33–37: Die onderrig oor eedswering en integriteit in spraak wys op die noodsaaklikheid van waarheid in verhoudings.
- Vers 38–42: Die aansporing tot nie-vergelding illustreer ‘n radikale liefde, wat die tradisionele “oog om oog”-beginsel oorskry.
- Vers 43–48: Hierdie finale gedeelte roep op tot ‘n liefde wat selfs vyande omhels, wat ‘n volmaaktheid illustreer wat net in God gevind kan word.
3. GRAMMATIKALE ANALISE
Verskynsels:
In die Griekse oorspronklike teks sien ons herhalende imperatiewe vorme (bv. “maklou” en “doúleúte”) wat aandui dat die opdragte aktueel en bindend is. Die gebruik van imperatief beklemtoon direkte aangespreekvorme en dringende oproepe tot aksie (Matt 5:16; 44).
Sleutelwoorde met hul “leksikale semantiese betekenis”:
- μακάριοι (makarioi): “salig” – vv. 3–11
- δικαιοσύνη (dikaiosynē): “regverdigheid” – vv. 6, 20
- νόμος (nomos): “Wet” – vv. 17–20
- σῶμα (sōma): “liggaam” – metafoor in vers 14
- φῶς (phōs): “lig” – metafoor in vers 14
- ὀργή (orgē): “woede” – vv. 21–22
- προσφωνέω (prosphoneō): “noem aan” – verwys na die gebruik van taal as ‘n getuienis (vv. 37)
- ἀγαπάω (agapaō): “liefde” – kernbeginsel in vers 44
Morfologiese tydsvorme:
Die werkwoorde in die imperatiewe vorm (bv. “doúleúte” – werk “dienen”) roep op tot onmiddellik optrede. Die herhaalde gebruik van presentatiewe vorme beklemtoon die volgehoue aard van die nuwe etiek (bv. “ἀγαπᾶτε” – liefhê in vers 44).
Semantiek:
Die teks maak gebruik van metaforiese taal, soos “sout van die aarde” en “lig van die wêreld”, wat simboliese betekenisse oor die invloed van ‘n regverdige lewe in ‘n duisternis vol wêreldse waardes uitbeeld. Hierdie tegnieke verhelder die diepere geestelike betekenis.
Waardetoevoeging:
Die identifisering van sleutelterme en morfologiese tydsvorme verbreed ons interpretasie deur te beklemtoon dat Jesus se opdragte nie net oppervlakkige gedragsreëls is nie, maar ’n oproep tot innerlike transformasie en voortdurende geestelike houding.
4. LITERÊRE WAARNEMINGS
Gattung:
Die Bergrede val in die genre van retoriese onderrig en prediking, gekenmerk deur ‘n didaktiese styl wat beide poëties en prosaïes is, en waarin metafoor en hiperboliese aansporing teenwoordig is.
God se naam:
In die Bergrede word God nie met ‘n spesifieke naam aangespreek soos in die Hebreeuse skrifte nie; in plaas daarvan verwys Jesus tot Homself as die vervulling van die Wet en Profete.
Taalverskynsels:
Die teks bevat herhalings (bv. “salig”, “want soos”) en parallellisme, wat die kontraste tussen die tradisionele interpretasie van die Wet en Jesus se nuwe etiek uitlig. Verder word stilistiese tegnieke soos chiastiese strukture en metaforiese taal gebruik (bv. “sout” en “lig”) om die belangrike rol van die gelowige in die wêreld uit te beeld.
Literêre tegnieke:
Hiperboliese aansporing en metaforiese beskrywings (bv. “trek jou hand uit en pluk jou oog”) word gebruik om die dringendheid en absolute vereistes van die nuwe etiek te beklemtoon, en skep ‘n diep emosionele impak.
Klem:
Die klem in hierdie perikoop lê op die interne transformasie – die noodsaaklikheid om nie net uiterlike gehoorsaamheid te hê nie, maar ‘n hart en gees wat ooreenstem met die geestelike beginsels van die koninkryk.
Herhaling:
Herhalende temas soos die oproep tot “liefde” en “regverdigheid” word deur die hele Bergrede beklemtoon, wat die verenigde klem van Jesus se onderrig oor die Wet illustreer.
5. VERDERE EKSEGETIESE OPMERKINGS
„Sitz im leben“:
Die Bergrede kom voor in Jesus se bediening in ‘n Joodse kulturele en religieuse konteks, waar Hy as ’n rabbi en profeet gekenmerk word. Sy prediking was bedoel om die hart van die Joodse wet te transformeer.
Sosiale agtergrond:
Die gehoor was veral Jode wat in die politieke en sosiale spanning van die Romeinse bewind leef. Hulle het ‘n sterk verbintenis gehad tot die Wet, maar was op soek na ‘n geestelike hernude interpretasie in ‘n tyd van verdrukking.
Kultuur-historiese kritiek:
Kultuur-historiese kritiek beklemtoon dat Jesus se onderrig radikaal was in sy tyd, aangesien Hy die oorlewerde praktyke bevraagteken het en ‘n nuwe etiese standaard vir die Joodse gemeenskap voorgestel het (bv. vv. 21–22).
Retoriese kritiek:
Retoriese kritiek wys dat Jesus se herhalings en oproepe tot aksie, soos die gebruik van imperatiewe vorme, die luisteraars direk aanspreek en ‘n onmiddellike oorgang van uiterlike na innerlike gehoorsaamheid stimuleer.
Narratiewe kritiek:
Narratiewe kritiek sien die Bergrede as ‘n deel van die groter narratief waarin Jesus as die nuwe Moses optree. Die teks verbind retoriese onderrig met ’n verhaal van verlossing en nuwe wetgewing.
Redaksie kritiek:
Sommige redaksionele kommentare dui daarop dat die Bergrede ‘n bewuste samestelling is wat tradisionele Joodse elemente met ‘n nuwe, radikale etiek kombineer, wat die teks se interne struktuur en fokus versterk.
Vormkritiek:
Die vorm van die Bergrede is ’n gesamentlike onderrig, wat tipies is vir mondelinge tradisies. Die literêre vorm, met herhalings en metafore, dui op ’n oorspronklike muntstuk wat deur generasies oorgedra is.
Bronne kritiek (Quellenkritik):
Bronne kritiek dui daarop dat die Bergrede moontlik gebaseer is op ’n geskrewe tradisie of ’n mondelinge tradisie wat later deur die evangeliste saamgevoeg is, met insette wat oor tyd gestandaardiseer is.
6. VRAE WAT DIE TEKS AANWAKKER
Vraag 1: Wat beteken dit om “arm van gees” te wees?
Om “arm van gees” te wees beteken om in afhanklikheid van God se Gees te leef. Dit dui op ’n beskeie, ontvanklike toestand waarin mens oop is vir God se leiding en genade, en ‘n bewuste erkenning dat geestelike rykdom nie deur selfstandige pogings bereik word nie.
Vraag 2: Na watter “treur” verwys vers 4? Waaroor moet mens treur om deur God vertroos te word?
Vers 4 verwys na die treur oor sonde en onreg. Hierdie treur behels ‘n diep bewustelike smart oor eie sonde en gebreke, wat gelei word deur ’n innerlike bewussyn van die noodsaaklikheid om deur God se vertroosting en genade herstel te word.
Vraag 3: Vers 16 roep jou op om jou goeie werke voor die mense op so ‘n manier te doen, dat hulle die Here verheerlik. Hoe doen ’n mens dit?
’n Mens doen dit deur opreg en sonder voorgee te leef, sodat jou optrede duidelik die karakter en lig van God weerspieël. Die klem val op die interne oortuiging en liefde wat in aksie oorgedra word, eerder as net uiterlike vertoon.
Vraag 4: Hoe kan Christene dit regkry om ’n hoër standaard van geregtigheid te handhaaf as Fariseërs? (vers 20)
Christene bereik ’n hoër standaard deur nie net uiterlike gehoorsaamheid nie, maar deur ‘n innerlike transformasie van die hart. Hulle volg nie net die letter van die Wet nie, maar neem die geestelike betekenis daarvan aan, wat in liefde, genade en integriteit uitmond.
Vraag 5: Verduidelik asb vers 48 vir my? Hoe kan ons dit regkry om volmaak te wees?
Vers 48 roep op tot “volmaaktheid”, wat beteken om God se volmaaktheid na te boots in ons optrede en innerlike houdings. Dit is ‘n voortdurende strewe na geestelike groei, integriteit en liefde, waarin mens deur God se genade en die werking van die Heilige Gees omgevorm word.
7. INTERTEKSTUALITEIT
Aanhalings:
- Matt 3:10 (die boom wat gesny word)
- Matt 7:7–8 (die versoek en ontvangs)
- Ps. 37:11 (lig van die regverdige)
Sinspelings:
Die Bergrede weerklink in die Ou Testamentêre profetiese literatuur, veral in die Psalms en Spreuke, en skep ‘n nuwe konteks vir die tradisionele Joodse etiese beginsels.
Aangehaal elders:
Die konsep van “saligheid” soos in die Saligspreke word ook in ander Bybelse tekste herhaal, byvoorbeeld in Luke 6:20–23.
Sinspeling elders:
Verskeie frases in die Bergrede vind hul parallele in Ou Testamentiese profete, soos in Jesaja 58, waar ware vas en geregtigheid beklemtoon word.
Skrif verklaar Skrif:
Die Bergrede help ons om ander Bybelse gedeeltes, soos Ps. 37, beter te verstaan, deur ’n klem te plaas op die interne gehalte van regverdigheid en innerlike transformasie.
8. TEOLOGIESE TEMAS
Oor God:
Die perikoop leer ons dat God ‘n bron van onvoorwaardelike liefde en genade is. Hy roep sy volgelinge op om nie net uiterlike regverdigheid na te streef nie, maar om ’n innerlike, transformerende verhouding met Hom te hê.
Oor die mens:
Mense word uitgedaag om hul hart en gees te transformeer. Die oproep tot volmaaktheid dui daarop dat ware geregtigheid begin in die innerlike lewenshouding, nie net in uiterlike gedrag nie.
Teologiese temas:
- Innerlike transformasie
- Volmaaktheid en regverdigheid
- God se koninkryk
- Liefde en vergifnis
- Oorvleueling van die Wet en Profete
Evangelieboodskap:
Die Bergrede wys dat die Evangelie ‘n oproep tot interne, transformerende liefde is. Christus se boodskap roep op tot ’n hegte verhouding met God, wat deur genade en die werking van die Heilige Gees in die mens vorm kry.
9. HERMENEUTIESE UITKOMS
Kontekstualisering:
Die Bergrede kan vandag gekontekstualiseer word deur te fokus op die interne transformasie wat nodig is in ‘n eties komplekse wêreld, en om ‘n gemeenskaplike strewe na geregtigheid en liefde te bevorder.
Boodskap:
Die boodskap is ’n oproep tot innerlike hernuwing – om nie net uiterlike wetlike nakoming te hê nie, maar ’n transformasie van die hart wat God se karakter weerspieël.
Relevantheid:
Moderne prediking en leierskap kan die Bergrede gebruik om die klem te plaas op innerlike integriteit en die noodsaaklike verhouding tussen liefde en geregtigheid, relevant vir ’n hedendaagse etiese debat.
Tydlose beginsels:
- Transformasie van die hart is noodsaaklik vir ware geregtigheid.
- God se koninkryk vereis innerlike, nie net uiterlike, gehoorsaamheid nie.
- Liefde moet selfs vyande oorskry.
- Integriteit in spraak en dade is fundamenteel.
- Die oproep tot volmaaktheid is ’n strewe na God se karakter.
Patristiese geskiedenis:
Kerkvaders soos Augustinus en Origenes het die Bergrede as ’n nuwe interpretasie van die Ou Testamentiese Wet gesien. Hulle beklemtoon dat die oproep tot innerlike regverdigheid en liefde in Christus se bediening vervul word, en dat die wet nie net ’n stel uiterlike reëls is nie, maar ’n roeping tot transformerende lewe.
Resepsiegeskiedenis (Wirkungsgeschichte):
Die Bergrede het deur die geskiedenis heen ‘n groot invloed gehad op kerklike etiek, sosiale geregtigheid, en selfs sekulêre regstelsels. Van vroeë Christelike gemeenskappe tot moderne teoloë, word die boodskap oor innerlike transformasie en radikale liefde as ’n etiese standaard gesien.
Nawerking (Nawirkung):
Die invloed van die Bergrede is gesien in sosiale bewegings vir geregtigheid en vrede, sowel as in die ontwikkeling van moderne etiese teologie. Dit het ‘n direkte impak gehad op hoe kerke hul lewens en samelewings verantwoordelik hanteer, veral in die konteks van vrede, versoening en maatskaplike geregtigheid.
10. CHRISTOLOGIESE PERSPEKTIEF
Hierdie teks in die lig van Jesus:
Christene verstaan die Bergrede in die lig van Jesus Christus se lewe en bediening – Hy beliggaam die ideale karakter en etiek van God se koninkryk en wys hoe menslike volmaaktheid deur Hom bereik kan word.
Christo-sentriese perspektief:
’n Christo-sentriese benadering lees die Bergrede deur die lens van Christus se werk, waarin die Wet en Profete hul volle betekenis kry deur Sy verlossende genade en die innerlike transformasie wat Hy bring.
Voltooide werk van Christus:
‘N preek gebaseer op die voltooide werk van Christus, wat die Bergrede aanspreek, sal nie net fokus op gedragsreëls en straf nie. Dit beklemtoon die transformerende werking van die Heilige Gees, wat die gelowige in staat stel om ’n lewe te lei wat ooreenstem met God se karakter. Hierdie benadering is bevrydend, aangesien dit die mens nie veroordeel nie, maar dit erken dat volmaaktheid ‘n strewe is wat deur genade, verlossing en die werking van die Heilige Gees bereik word. Teenoor ’n moralistiese preek wat slegs gedragsreëls en straf skets, roep ’n preek gebaseer op Christus se werk op tot ’n boodskap van hoop, vernuwing en die moontlikheid om elke dag nader aan God se volmaaktheid te kom.